Qlobal halal iqtisadiyyat yüksəlir, tələbin artması şəriətə uyğun yollarla investisiya üçün daha çox imkanlar yaradır.
Mütəxəssislərin fikrincə Qlobal İslam halal iqtisadiyyatının bazar dəyəri 2025-ci ilə qədər 7,7 trilyon dollara çatacaq. Bu isə 2015-ci ildə əldə edilən 3,2 trilyon dollardan iki dəfə çox və üç ildən az bir müddət əvvəl 2021-ci ildə hesablanmış 5,7 trilyon dollardan əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir.
İslam Bankları və Maliyyə Təşkilatları üzrə Baş Şuranın ötən il açıqladığı hesabatda qlobal islam fondları bazarının son on ildə 300 faizdən çox artdığı və hazırda qlobal miqyasda təxminən 200 milyard dolların idarə olunduğu bildirilir.
Statistik məlumatlar həm halal həm də “şəriətə uyğun” investisiyalara və fürsətlərə tələbin artdığını göstərir.
İslamda investisiya qoyuluşuna icazə verilir, lakin investisiya fəaliyyətinin müəyyən aspektləri - məsələn, faiz hesablanması və ya ödənilməsi - icazə verilmir. Bu isə ənənəvi olaraq keçmişdə müsəlman əmanətçilər və investorlar üçün bir problem, bir fürsət itkisi idi
Halal investisiya nədir?
Halal ərəbcə "icazə verilmiş" mənasına gələn bir termindir və bunu şərtləndirir:
- Əməliyyatlara “ riba” (faiz) daxil ola bilməz.
- İnvestisiyalar “haram” (qanunsuz) aktivlərə və ya mallara, məsələn, donuz əti məhsulları, spirtli içkilər və ya hərbi ləvazimatlara və digərlərinə qoyulmamalıdır.
- İnvestisiya fəaliyyəti yüksək səviyyədə “Ğarar” ehtiva etməməlidir. “Ğarar” yüksək səviyyədə qeyri-müəyyənliyin olduğu əməliyyatlar və ya biznesdə müəyyənlik və şəffaflıq prinsiplərinə zidd olan əməliyyatları ifadə etmək üçün istifdadə edilən ərəbcə termindir.
Böyük Britaniya İslam Maliyyə Şurasının (UKIFC) direktoru Ömər Şeyx Əl-Cəzirə telekanalına bildirib ki, “Halal sərmayə pulunuzu və maliyyənizi inancınıza uyğun idarə etməkdir. Müsəlmanlar hesab edirlər ki, halal yolla pul qazanmaq, cəmiyyətə zərərli olan və dinin əxlaqına zidd yolla pul qazanmaqdan (daha çox olsa belə) daha yaxşıdır”.
Ethis İslam maliyyə qrupunun həmtəsisçisi və icraçı direktoru Umar Munshi deyir ki, şəriətə uyğunluq vacibdir, lakin etik investisiyalar axtaran qurumlar və investorlar bir addım da irəli gedərək bir biznesin tamamilə etik olduğuna əmin olmalıdırlar.
"Bir biznesin fəaliyyəti cəmiyyətə və ya ətraf mühitə mənfi təsir göstərməməlidir" deyən Munshi "Yəni sadəcə şəriətin tələblərə uyğun olması (sharia compliance) kifayət etmir, həm də mənfi təsirlərə səbəb olmamalıdır. Məsələn, tütün şirkətinə investisiya qoymaq şəriətə uyğun ola bilər, lakin bu, cəmiyyət üçün uyğun deyildir yəni etik investisiya sayılmır".
Halal investisiya necə işləyir?
Halal investisiyanın nümunələrindən biri İslam biznes maliyyələşdirilməsidir. Bu modeldə mənfəət bölgüsü, şəriətə uyğun sığorta və sukuk kimi yeni maliyyə alətlərindən istifadə olunur. Sukuk — İslam maliyyə sertifikatı olub, müəyyən bir biznesdə mülkiyyət payını təmsil edir.
Ənənəvi istiqrazlardan fərqli olaraq — yəni investorun faiz gəliri əldə etmək üçün aldığı borc sənədindən — sukuk sahibləri biznesin müəyyən hissəsinə şərik olur və vaxt keçdikcə həmin biznesin yaratdığı mənfəətdən pay alırlar. Faiz əvəzinə mənfəət bölgüsünün tətbiqi, əməliyyatların şəriət prinsiplərinə uyğun qalmasını təmin edir.
Böyük Britaniya İslam Maliyyə Şurasından (UKIFC) Şeyxin sözlərinə görə:
“İslam maliyyə sektoru cəmi 30 illik bir tarixə malikdir və əsas inkişaf son 15 ildə baş verib. Maarifləndirmə və məlumatlılıq yaratmaq vaxt aparır. Bu baş verdikcə isə daha çox bank halal investisiya tələbinə cavab verməyə fokuslanır. Bu da öz növbəsində daha çox məhsulun yaranmasına, nəticədə isə daha çox tələbin formalaşmasına səbəb olur.”
Niyə halal investisiya getdikcə daha populyarlaşır?
Goldman Sachs tərəfindən 2022-ci ilin dekabrında dərc olunan hesabatda proqnoz edilir ki, 2075-ci ilə qədər dünyanın ən böyük 10 iqtisadiyyatından beşində — Hindistan, İndoneziya, Nigeriya, Pakistan və Misirdə — müsəlman əhalisi 850 milyondan çox olacaqdır.
Əhali artdıqca, maliyyə məhsullarına olan tələbat da artır. DinarStandard araşdırma qrupunun 2023-cü ildə dərc etdiyi State of the Global Islamic Economy Report hesabatına görə, 2022–2023 maliyyə ilində şəriətə uyğun investisiyalara 25,9 milyard dollar yatırılıb ki, bu da illik müqayisədə 128 faiz artım deməkdir.
Dubayda yerləşən daşınmaz əmlak investisiya platforması SmartCrowd-un həmtəsisçisi Siddiq Farid bu barədə deyib:
“Ümumiyyətlə, halal investisiya yüksəlişdədir. İnsanlar indi daha savadlıdır, həm də pullarının qlobal sosial-iqtisadi mənzərəyə necə təsir etdiyinin daha çox fərqindədirlər. Onlar eyni zamanda daha ehtiyatlıdırlar. Bu isə daha etik investisiya yanaşmasına gətirib çıxarır və halal investisiya da bunun əsas tərkib hissəsidir. Xüsusilə gənc nəsil arasında bu meyl güclənir. Yeni nəsli sosial baxımdan daha çox məlumatlıdır. İnsanlar pullarının hara yönləndirildiyini və necə istifadə olunduğunu dəqiq anlayırlar.”
Halal investisiya imkanlarının artması və onlara asan çıxışın olması da tələbatın artmasına səbəb olan amillərdəndir.
İsrailin Qəzzaya qarşı müharibəsi və onun təsirləri
Son dövrlərdə halal investisiyalara olan tələbatın artmasına əlavə təkan verən amillərdən biri də, istehlakçıların İsraili və onun Qəzzadakı müharibəsini dəstəkləyən brendlərə qarşı boykot kampaniyalarıdır.
İsrailin hücumları nəticəsində Qəzzada 32 mindən çox fələstinlinin həyatını itirməsi investorların düşüncə tərzinə ciddi təsir göstərib. Faridin sözlərinə görə:
“Halal investisiya sektoru artıq sabit şəkildə böyüyürdü, lakin son altı ayda bu artım daha da sürətləndi. Bu, əsasən minilliyin nümayəndələri və 40 yaşdan aşağı şəxslər arasında müşahidə olunur.
Əvvəllər bu insanlar üçün əsas məsələ sadəcə halal seçim idi – yəni haram olmasın, kifayətdir. İndi isə daha geniş bir şüur formalaşıb: təkcə halal olması yox, həm də dəyərlərə və inanca uyğunluğu ön plana çıxıb. Boykot hərəkatları insanlara göstərdi ki, bir şey halal ola bilər, amma bu o demək deyil ki, sən mütləq ondan istifadə etməlisən, onunla əlaqən olmalıdır və ya ora investisiya qoymalısan.”
Texnologiya halal investisiyanın yüksəlişinə necə töhfə verib?
FinTech Magazine ötən ilin dekabrında yazıb ki, müsəlmanlar dünya əhalisinin demək olar ki, dörddə birini təşkil etsə də, maliyyə aktivlərinin yalnız bir faizi şəriətə uyğundur. Mütəxəssislər bunun siravi istehlakçılar və fərdi investorlar üçün investisiyaları daha əlçatan edə biləcək “fintech” maliyyə texnologiyasının meydana çıxması ilə dəyişəcəyini deyirlər.
"Müsəlmanların investisiya mövzusunda ümumiyyətlə savadlılıq səviyyəsi aşağıdır və bu, qismən onlar üçün mövcud seçimlərin məhdud olması ilə bağlıdır. Hətta ən sadə şəriətə uyğun investisiya məlumatları belə, çox vaxt müsəlman əhalisinin əksəriyyətinə çatmır. Bunu FinTech Magazine ilə müsahibəsində onlayn maliyyə platforması Islamic Finance Guru-nun həmtəsisçisi İbrahim Xan deyib.
Bununla yanaşı, sosial medianın yüksəlişi də şəriətə uyğun maliyyə ilə bağlı məlumatlılığın artmasına və bu sahədə nəzərəçarpacaq dərəcədə inkişafın baş verməsinə səbəb olub. Digər tərəfdən, fintech halal investisiya imkanlarını daha da əlçatan edib. Çünki artıq bu xidmətlər smartfon və ya noutbuk vasitəsilə olduqca rahat və asan istifadə edilə bilər.
McKinsey & Company konsaltinq qrupu bu ilin yanvarında dərc etdiyi araşdırmada göstərib ki, 2023–2028-ci illər arasında fintek sənayesində gəlirlərin ənənəvi bank sektoruna nisbətən təxminən üç dəfə daha sürətlə artacağı gözlənilir.
Böyük Britaniya İslam Maliyyə Şurasının (UKIFC) nümayəndəsi Şeyx qeyd edib: “Telefon əksər hallarda insana ən yaxın olan vasitədir. Finteklər məhz bu paradiqmadan çıxış edərək daha səmərəli, şəffaflığı artıran və müştərilərə daha çox seçim imkanı verən həllər yaradırlar. Bu sahədə böyük dinamika var. Bir çox banklar artıq fintek əsaslı həllər hazırlayır və ya fintek şirkətlərini satın alırlar.”
Munşi isə əlavə edib ki, finteklərin əsas üstünlüklərindən biri hədəf auditoriyasının yaşıdır:
“Gənc nəsil onlayn investisiyalara daha açıqdır,” — deyə o vurğulayıb. Onun rəhbərlik etdiyi şirkət alternativ maliyyə və investisiya imkanları üçün onlayn platforma və icma kimi fəaliyyət göstərir.
McKinsey-nin eyni araşdırmasına görə, 2010-cu illərin ikinci yarısında fintek sənayesi rekord həcmdə kapital cəlb edib. Vençur kapital yatırımları 2015-ci ildəki 19,4 milyard dollardan 2020-ci ildə 33,3 milyard dollara yüksəlib ki, bu da hər il orta hesabla 17 faiz artım deməkdir.
Hesabatda həmçinin qeyd olunur ki, 2023-cü ilin iyul ayına olan məlumata görə, birjada ticarət olunan fintek şirkətlərinin ümumi bazar kapitallaşması 550 milyard dollara çatıb. Bu göstərici 2019-cu ilin rəqəmləri ilə müqayisədə iki dəfə çoxdur.
Source: Al Jazeera / Faras Ghani