Halallıqla bağlı qaydaların qaynağı Qurani-Kərim və Hz Muhamməd aleyhisslamdır (onun söz və davranışları). Bu iki qaynaqda biznesdə, ticari münasibətlərdə və kommersiya əməliyyatlarında halallıq qaydalrı ilə bağlı təməl hökümlər qoyulmuşdur. Məhz bu hökümlər əısasənda alimlər digər təfərrüatlı məsələlərin də hökmünü müəyyən etməyə çalışmışlar. Biz aşağıda Quran və hədislərdə ticarətlə, maliyyə əməliyyatları ilə bağlı bildirilən əsas prinsipləri qeyd etməyə çalışacağıq.
- Aldatmamaq
Ticarətlə məşğul olan dürüstlüyü və düzgünlüyü ilə müştərinin etimadını qazanmalıdır. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) düzgün və mötəbər taciri “Doğru danışan və etimad olunan bir tacir (axirətdə) peyğəmbərlər, siddiqlər və şəhidlərlə birlikdədir”, hədisi ilə mədh etmişdir. ( Tirmizi, Büyu, 4; İbn Macə, Ticarat, 1)
Odur ki, müştərinin bilməməsi və onun məlumatsızlığından istifadə edib xarab və ya yararsız bir malı ona satmaq halal deyildir. Məsələn, bir gün Hz. Peyğəmbərimiz (s.ə.s) bazarda gəzərkən taxıl satan bir nəfərin yanına gedib əlini buğdaların içinə salmış və alt tərəfinin islaq olduğunu gördükdə ona: “Bu nədir?” – deyə soruşmuş. Satıcı: “Yağış yağmışdı, ona görə islandı”, – deyə cavab verdi. Bunun müqabilində Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “Nə üçün islaq tərəfini insanlar görsün deyə üstə çıxarmadın?” – deyərək sərt bir üslubda onu tənbeh etdikdən sonra belə buyurdu: “Bizi aldadan bizdən deyil”. (Müslim, İman, 164; Əbu Davud, Büyu, 50) Bundan başqa, digər bir hədisdə qüsurlu bir malın eyibli tərəfini bildirmədən satışının halal olmadığını vurğulamışdır. (Bax. Müslim, İman, 164; İbn Macə, Ticarat, 45)
Satıcı keyfiyyətsiz malı keyfiyyətli malla qarışdırmamalı, pisi yaxşıdan ayırmalı, malda hər hansı qüsur varsa, onu müştəriyə açıq- aydın bildirməlidir. Bununla bağlı Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bir hədisi-şərifində buyurur: “Alıcı və satıcı doğru danışar, hər şeyi açıq-aydın bildirərsə, alış-verişləri halal və bərəkətli olar” (Buxari, Büyu, 19.). Alıcı və satıcının hər ikisi də etimada xələl gətirəcək hər hansı davranışdan uzaq durmalıdırlar.
Günümüzdə biznesin ən vacib məsələsi sayılan və malların satışını çoxaltmaq məqsədilə müraciət olunan reklam işlərində də malın tanıdılmasında ifrata vararaq yalan və mübaliğəli ifadələrin qarışdırılması hiylə və aldatmadan başqa bir şey deyil. (Karaman, “Günlük Hayatımızda Helaller ve Haramlar”, s. 81)
2. Yalan danışmamaq və yalan yerə and içməmək
İstər ticarət münasibətlərində, istərsə də digər yerlərdə olsun yalan danışmaq, yalan yerə and içmək Allah-Təalanın uca adını, Onun haram buyurduqlarında istifadə etmək, dünyalıq mənafelər uğrunda insanları aldatmaq böyük günahlardandır. Uca Allah bu kimiləri haqqında belə buyurur: “Allah ilə olan əhdlərini və andlarını ucuz bir qiymətə satan şəxslərə axirət nemətlərindən heç bir pay yoxdur. Allah qiyamət günündə onları dindirməz, onlara nəzər salmaz və onları pak etməz (təmizə çıxarmaz). Onları şiddətli bir əzab gözləyir!” (Ali-İmran, 3/77.)
Əbu Zərdən edilən rəvayətə görə, Rəsulullah (s.ə.s) belə buyurmuşdur: “Üç şəxs vardır ki, Allah qiyamət günündə onları danışdırmayacaq, onların üzünə baxmayacaq, onları təmizə çıxarmayacaq və onlar üçün ağrılı-acılı əzab vardır”. Mən: “Ey Allahın Rəsulu onlar kimlərdir? Onlar ziyana düçar olmuşlar və ümidləri puç olmuşdur”, – dedi. Rəsulullah (s.ə.s) bunu üç dəfə təkrarladı, sonra belə buyurdu: “Paltarını təkəbbürlə yerdə sürüyən, malının qiymətini yalandan and içərək artıran və minnət qoyan (başa qaxan) kəslərdir”. (Müslim, İman, 181; Əbu Davud, Libas, 29; Nəsai, Zəkat, 69; İbn Macə, Ticarat, 30.)
Digər tərəfdən, zəmanəmizdə istehsal olunan malları tanıtmaq və istehlakçılara təqdim etmək üçün reklam artıq vaz keçilməz bir ticarət prinsipinə çevrilmişdir. Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi mal onda olan həqiqi xüsusiyyəti ilə reklam edilməli, yalan və hiyləyə yol verilməməlidir. Belə olduğu müddətdə reklam etməkdə dini baxımdan hər hansı bir qəbahət yoxdur. Ancaq müştəri aldadılar, onun sadəlövhlüyündən istifadə edilər və süni şəkildə ehtiyaclar ortaya qoyulmağa cəhd edilərsə, bu kimi reklamların yalan danışmaqdan heç bir fərqi yoxdur. (Akar, e.a.m., s. 60-61)
3. Ölçü və çəkidə hiylə etməmək
Ölçü və çəkidə düzgün olmaq, hiyləyə yol verməmək, əskik ölçü və çəki ilə satmaqdan çəkinmək əmr edilmişdir. Qurani-Kərimin bir çox ayəsində ölçüdə düz olub, düzgün tərəzi ilə çəkmək əmr edilmiş, eləcə də çəki və ölçüdə aldadanlar tənbeh olunmuşdur. (Bax. Ənam, 6/152; İsra, 17/35; Mütəffifin, 83/1; Şüəra, 26/181-183.)
Bundan əlavə, cəmiyyətləri sarsan, onların məhv olmasına səbəb olan günahlardan birinin də ölçü və çəkidə haqsızlıq etmək olduğu bildirilmişdir. Məsələn, Hz. Şüeybin peyğəmbər olaraq göndərildiyi Mədyən tayfası haqqında Uca Allah belə buyurur:
“Mədyən əhlinə də qardaşları Şüeybi (peyğəmbər göndərdik). O dedi: “Ey qövmüm! Allaha ibadət edin. Sizin Ondan başqa heç bir məbudunuz yoxdur. Ölçünü və çəkini əskiltməyin. Mən sizi xeyir-bərəkət içində (firavan yaşamaqda) görürəm. Bununla belə (Allahın hökmlərinə riayət etməyəcəyiniz təqdirdə) sizi (hər tərəfdən) bürüyəcək bir günün əzabından qorxuram! Ey qövmüm! Ölçüdə və çəkidə düz (ədalətli) olun. İnsanların heç bir şeydə haqqını əskiltməyin (adamların mallarının dəyərini aşağı salmayın, hər kəsin haqqı nə isə, onu da verin). Yer üzündə gəzib fitnə-fəsad törətməyin! Əgər möminsinizsə, (bilin ki, ölçüdə və çəkidə düz olandan sonra) Allahın (halal olaraq) verdiyi mənfəət (dünyada və axirətdə) sizin üçün daha xeyirlidir. Mən də sizə nəzarətçi deyiləm!” (Hud, 11/84-86; Digər ayələr üçün bax. Şüəra, 26/176/189; Rəhman, 55/9; İsra, 17/35; Mütəffifin, 83/1-7.)
Mədyən tayfası deyilənlərə əməl etmədikləri üçün onların aqibəti belə oldu: “O zülm edənləri isə, dəhşətli (tükürpədici) bir səs bürüdü və onlar öz evlərində diz üstə çöküb qaldılar (bir göz qırpımında məhv oldular). Sanki onlar heç yaşamamışdılar. Bilin ki, Mədyən tayfası da Səmud qövmü kimi (Alla hın rəhmətindən) uzaq (kənar) oldu!” (Hud, 11/94-95)
Bundan başqa Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) də keçmiş millətlərin məhv olmasına səbəb olan günahlardan birinin ölçü və çəkidə aldatmaları olduğunu bildirməsi mənəvi cəhətdən nə qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyinə dəlalət edir. (Tirmizi, Büyu, 9)
4. Möhtəkirlik etməmək
Möhtəriklik etmək qiymətlərin bahalaşması məqsədilə malları tədavüldən götürüb yığmaqdır. Möhtəkir isə, varlanmaq məqsədilə yeyinti və s. zəruri şeyləri ucuz qiymətə alıb saxlayan və sonradan baha qiymətə satıb ehtikarla məşğul olan şəxdir. İslamda ticarət həyatının sərbəst buraxılaraq qiymətlərin azad rəqabət nəticəsində formalaşması əsasdır. Bəzi mallar ehtikarlıq məqsədilə yığıldıqda, tədavüldə mal azlığı əmələ gəlir və tələbat çoxaldığı üçün qiymətlər süni surətdə qalxmağa başlayır. Möhtəkirin məqsədi də məhz elə budur. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) belə buyurmuşdur:
Möhtəkir nə pis bir bəndədir! Qiymətlərin düşdüyünü öyrəndikdə qəmgin olur, qalxdığını eşitdikdə isə sevinir”. (Kamil Miras, “Tecrid-i Sarih”, VI, 549)
Başqa bir hədisdə isə belə buyurulur:
Bir qida məhsulunu 40 gecə (ehtiyac duyulan zaman) anbarda yığıb saxlayan Allahdan uzaqlaşmış, Allah da onu özündən uzaqlaşdırmışdır”. (Əhməd İbn Hənbəl, “Müsnəd”, II, 33.)
Ehtikarlığın meydana gəlməsi üçün aşağıdakı şərtlər olmalıdır:
- a) Anbarda yığılan mal satın alınmış bir mal olmalıdır.
- b) Qida məhsulu olmalıdır.
- c) İnsanlar yığıb saxlanılan malı almaqda çətinlik çəkməli və o mala ehtiyacı olmalıdır.
Əbu Yusifə görə, yalnız qida məhsulları deyil, həm də cəmiyyət üçün zəruri olan digər mallar üzərində də ehtikarlıq (mal yığıb saxlamaq və süni şəkildə qıtlıq yaratmaq) mümkündür. Onun fikrincə, malı saxlayıb bazara çıxarmamaq üçün müəyyən edilən müddət qırx gündür. Lakin cəmiyyətin ehtiyacından asılı olaraq bu müddət daha qısa da ola bilər. Məsələn, müasir dövrdə benzin, neft və qaz kimi həyati əhəmiyyətli ehtiyac malları cəmi iki-üç gün satışdan kənarda qalsa belə, insanlar dərhal çətin vəziyyətə düşərlər. (Kəsəni, Bədaiüs-sənai, V, 129)
Ümumilikdə, möhtəkirlik insanların ehtiyaclarından sui-istifadə edəfək çox az zəhmət çəkməklə asan qazanc əldə etməyə çalışan və mənəvi pozğunluqdan qaynaqlanan sosial cəhətdən zərərli bir davranışdır. Xüsusilə də, əgər bu hal zəruri ehtiyac mallarına aid olarsa, cəmiyyətə birbaşa ziyan vurmaqla yanaşı, uzun müddət davam etdiyi təqdirdə sosial və iqtisadi böhranlara da səbəb ola bilər (Cengiz Kallek, Devlet ve Piyasa, Bilim ve Sanat Vakfı, İstanbul 1992, s. 56).
Yuxarıda qeyd edilən hədis, məhz bu kimi insanların əhavali-ruhiyyəsini və insanlıq baxımından düşdüyü səviyyəni açıq-aşkar göstərir. (Celal Yeniçeri, “İslam İktisadının Esasları”, Şamil yay., İstanbul 1980, s. 285)
Nəticə etibarilə, müctəhidlər haram olan ehtikarın meydana gəlmə şərtlərində ixtilaf edərək, əsasən heyvan və insan qidaları üzərində dayansalar da, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) “Bazara mal gətirənə ruzi verilmiş, möhtəkir isə lənətlənmişdir” (İbn Macə, Ticarət, 6) hədisi sözügedən qadağanın sadəcə olaraq qida məhsullarına yox, insanların ehtiyac duyduğu bütün mallara şamil olduğuna dəlalət edir. Müasir dövrdə də müxtəlif formada ehtikarlıq növləri vardır. Belə ki, müxtəlif beynəlxalq şirkətlərin birja ilə bağlı qeyri-qanuni fəaliyətlərini burada qeyd etmək olar. Sözügedən şirkətlər öz sahiblərinə iqtisadi, mali və digər mənfəətlər təmin etsələr də, bəzi işləri ilə ölkə iqtisadiyyatına və istehlakçı kütləsinə böyük ziyan vurmuş ola bilərlər. (Akar, e.a.m., s. 62)
5. Müştəri ilə yaxşı rəftar etmək
Alış-veriş zamanı tərəflərin ikisi də bir-biri ilə yaxşı rəftar etməlidir. Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bir hədisi-şərifində: “Satarkən və alarkən, borcunu istəyərkən və verərkən asanlaşdırana Allah mərhəmət etsin!” (Buxari, Büyu, 16) – buyuraraq Allahın mərhəmət və sevgisinin bir-biri ilə yaxşı rəftar edən alıcı və satıcılara olsun deyə dua etmişdir.
Şübhəsiz ki, alıcı və satıcıların bir-birinə qarşı ədalətli və xoş rəftar etməsi, İslam cəmiyyətində əsas məqsəd olan vəhdət, birlik və tolerantlığın möhkəmlənməsinə xidmət edir. Çünki ticarət münasibətləri sadəcə mal və pul mübadiləsindən ibarət deyil, həm də mənəvi dəyərləri əks etdirən müqavilələr toplusudur. Bu isə insanlar üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyan bir məsələdir. (Akar, e.ə.m., s. 62)
Bundan əlavə, “Bəqərə” surəsinin 280-ci ayəsində Uca Allah: “Əgər sizə borclu olan şəxs çətin vəziyyətdə olarsa, ona vəziyyəti yaxşılaşıncaya qədər möhlət verin! Əgər bilmək istəyirsinizsə, (borcu) ona sədəqə olaraq bağışlamağınız daha yaxşıdır!”, – buyuraraq, eləcə də Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “Kim Allahın kölgəsindən başqa heç bir kölgənin olmadığı gündə Allahın onu kölgələndirməsindən sevinc hissi keçirmək istəyirsə, imkanı olmayan borclusuna güzəştə getsin, ya da alacağından imtina etsin” (Təbərani, “əl-Möcəmül-kəbir”, I, 387), – buyuraraq, satıcının lazım gəldikdə müştərinin xeyrinə fədakarlıq etməsi, üxrəvi cəhətdən məhz özünün xeyrinə olacağını vurğulamışlar.
6. Müştərini qızışdırmamaq (nəcəş)
Əsassız və haqsız rəqabət növlərindən biri olan “nəcəş” kəlməsi “malın qiymətini artırmaq üçün hiylə işlətmək” mənasına gəlir. Belə ki, müştəri mal almaq istəyən zaman satıcı ilə sözləşən üçüncü bir şəxs sanki alıcı kimi müdaxilə edərək, müştərinin verdiyindən daha çox qiymət təklif etməklə malın qiymətini hiylə ilə artırar. Beləcə, başqasının almasını istəməyən müştəri istər-istəməz daha çox pul vermək məcburiyyətində qala bilər. Təbii ki, nəcəşin reallaşması üçün üçüncü şəxslərin satıcı ilə əvvəlcədən sözləşməsi vacib deyil. Müqavilə bağlanan zaman və ya müqavilə bağlandıqdan sonra üçüncü şəxsin müdaxilə edərək daha çox qiymət qoyması yenə də mənfi nəticələrin ortaya çıxmasına səbəb ola bilər. Ancaq həmin müştəri ilə razılığa gəlinməzsə, sonrakının müdaxiləsi nəcəş sayılmır. (Kallek, e.a.ə., s. 115-116)
Hənəfi məktəbinə görə, müştərini qızışdırma yolu ilə malın həqiqi qiyməti artırılırsa, məkruhdur. Əksinə, malı həqiqi qiymətinə satdırmaq niyyəti ilə edilirsə, bunda bir qəbahət yoxdur. Belə vəziyyətdə ədalətin təmin olunması üçün yardımlaşma prinsipi dövrəyə girmiş olur. Yenə açıq artırma və ya gizli zərf üsulu ilə təşkil olunan tenderlərdə malı ən yüksək qiymət təklif edən şəxsə satmaq və ya layihənin icrasını ona həvalə etmək caizdir. Bu cür qaydalarda saxtakarlığa yol verilməməlidir. Alış-verişin baş tutmaması və ya ilk müştərinin satıcının təklifinə mənfi və ya müsbət cavab verməməsi kimi hallarda edilən təkliflər müştəri qızışdırma kimi dəyərləndirilmir.
Odur ki, sərbəst rəqabətə xələl gətirərək əsassız və haqsız rəqabətə yol açan, qardaşlıq münasibətlərinə xələl gətirən və hiylə ilə istehlakçıya ziyan vurmaq kimi hərəkətlər Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) tərəfindən qadağan edilmişdir. Malı yalandan tərifləyə-tərifləyə, min bir bəzək vuraraq müştərilərin gözündə böyütmək, bu şəkildə insanları həyəcanlandırıb qızışdırmaq halallıq qaydalarına ziddir. Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) “Bir malı alırmış kimi görünərək qiymətini artırmayın!” (Buxari, Büyu, 60; Müslim, Büyu, 13) və “Nəcəş etməyin. Bir şəxs qardaşının alış-verişi üzərinə alış-veriş etməsin!” (Buxari, Büyu, 58; 64, 70; Müslim, Büyu, 11) kimi hədislərini əsas alaraq bu kimi mənfi davranışdan qəti şəkildə uzaq durmaq lazımdır.
Hədisə əsasən satıcı və alıcı bir malın üstündə bazarlıq edərkən başqasının araya girərək “Sən bu malı alma, mən sənə eynisini və ya oxşarını daha ucuz qiymətə satım” və ya “Eyni qiymətə mən sənə daha yaxşısını verim” kimi təkliflərlə müştərini əvvəlki alış-verişindən vaz keçirməsi haramdır. Digər tərəfdən, müştərinin gedib satıcıya “Sən bu malı satma, mən səndən daha baha qiymətə satın alacağam” deməsi də eyni şəkildə haramdır. Bu, İslam alimlərinin yekdil qənaətidir. Bu cür davranışlar bazarda insanların bir-birinə olan etibarını sarsıdır və araya düşmənçilik toxumları səpir.
7. Bazara gətirilən malları yarıyolda qarşılayaraq istehsalçı və istehlakçılara zərər verməmək
Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) dövründə kəndlilərin, istehsalçıların və ya ixracatçıların şəhərə gətirdikləri malları normal qiymətlə bazara çıxarmalarına mane olan bir vasitəçi sinfi mövcud idi. Bu vasitəçilər malları ya az-az, ya da müəyyən müddət anbarda saxladıqdan sonra satışa çıxarırdılar ki, nəticədə xalq bu cür müqavilələrdən zərər görürdü. (Ətraflı məlumat üçün bax: Yeniçeri, e.a.ə., s. 303-321)
Məhz bu səbəbdən Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) şəhərə mal gətirən hər hansı yük heyvanı sahibinin və ya piyada tacirin yolda qarşılanaraq mallarının alınmasını qadağan etmişdir. İslam fiqhində bu qadağa “tələqqi’r-rükban” adlanır. (Bax: Buxari, Büyu, 72; İcarə, 11, 19)
Hənəfi məktəbi bu qadağanı iki cür izah edir:
a. Şəhərə mal gətirəni alverçilərdən birinin yolda qarşılayıb bütün malını satın alması və şəhərdə bu maldan olmadığı üçün istədiyi qiymətə satması;
b. Şəhərdəki qiymətləri bilməyəni yolda qarşılayıb gətirdikləri malları bazar qiymətindən aşağı qiymətə satın alması. Bunlardan birincisində şəhər camaatı ziyan görür, ikincisində isə mal gətirənlər bazar qiymətlərini bilmədiklərindən aldadılmış olurlar. Ona görə də, sözügedən davranış məkruhdur. Lakin yuxarıda sadalanan zərərlərin heç biri baş verməz və əksinə, topdansatışda olduğu kimi xalqın münasib qiymətlərlə müntəzəm şəkildə qida məhsulları əldə etməsinə şərait yaradılmış olarsa, bu cür alqı-satqılarda heç bir maneə və qəbahət yoxdur.
Malik ibn Ənəs bu qadağanı alverçi baxış bucağından izah edərək bildirmişdir ki, belə hallarda vasitəçilərdən birinin çox ucuz qiymətə mal əldə etməsi haqsız rəqabətə yol açır. Bununla yanaşı, o, satışın hüquqi baxımdan etibarlı olduğunu, yalnız malın gətirildiyi yer şəhər və ya qəsəbədən uzaqda yerləşirsə, bu halda heç bir maneənin olmadığını da qeyd etmişdir.
Şafeiyə görə isə, bu kimi alış-verişlərdə kənardan şəhərə mal gətirən şəxs aldadılmışsa, həmin müqaviləni pozma hüququna malikdir.
Bundan başqa, Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bir hədisində belə buyurur: “Şəhərli kəndli adına satmasın. Xalqı öz halına buraxsın. Allah xalqın bir qismi ilə digər qismini ruziləndirər”. (Müslim, Büyu, 21)
İbn Abbas “şəhərlinin kəndli üçün satmağı nə deməkdir” sualına, “ona vasitəçilik edib onun malını sata bilməz”, – deyə cavab vermişdir. (Buxari, Büyu, 72, İcarə, 11, 19; Nəsai, Büyu, 18)
Başqa bir hədisdə bunlar bir-birinin atası və ya qardaşı olsa da bir-birinə vasitəçilik edə bilməyəcəkləri bildirilmişdir. (Müslim, Büyu, 21; Əbu Davud, Büyu, 45)
Burada şəhərlinin kəndliyə məxsus malları hər hansı əvəz vermədən yığıb saxlaması, nəzarətli bir şəkildə satışa qoyaraq haqsız rəqabət etməsi və süni şəkildə qiymətlərin bahalaşması kimi problemlər əmələ gətirməsi ağla gələn məsələlərdir. Nəticədə cəmiyyət bundan ziyan görür.
Hənəfi, şafei və malikilərə görə, bu növ satışlar məkruh olmaqla birlikdə, icra olunduğu təqdirdə alğı-satqı müqaviləsi etibarlıdır. Hənbəlilərdə əsas fikrə görə, bu cür satışda problem əmələ gələrsə, bağlanan müqavilə haram və batildir (etibarsızdır).
Zəmanəmizdə meyvə-tərəvəz və digər əsas qida məhsullarının topdansatış və pərakəndə satışını həyata keçirənlər, həmçinin bu məhsulları yetişdirənlər, süni qiymət artımına yol vermədən, həm istehsalçının, həm də istehlakçının mənafeyini nəzərə alaraq ticarət və vasitəçilik edərlərsə, insanların ehtiyaclarını təmin etdikləri üçün böyük bir savab qazanmış olarlar.
Zəmanəmizdə ticarət münasibətlərinə nəzər saldıqda, yuxarıda qeyd olunan hədislər əsasında Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) bu qadağasının ümumi xarakter daşıyıb-daşımadığı, yoxsa müəyyən istisnalarla tətbiq olunduğu sualı ortaya çıxır. Burada əsas vurğulanmalı məqam budur ki, İslam dini möhtəkirliyi qadağan etdiyi kimi, qiymətlərin süni şəkildə qalxmasına səbəb olan dəllallığı da qadağan etmişdir.
Deməli, qadağanın məqsədi istehsalçının malını birbaşa bazara çıxara bilməsini təmin etmək və vasitəçilərin qiymətləri süni şəkildə artırmasının qarşısını almaqdır. Buna görə də qiymətlərin suni şəkildə bahalaşmasına səbəb olmayan xidmətlər, yardımlar və satışın təşkilinə dair fəaliyyətlər bu qadağanın əhatəsinə daxil deyil.
Məsələn, istehsalçının məhsulunu istehlakçıya təqdim edən, satıcıya müştəri tapan və bunun müqabilində müəyyən xidmət haqqı və ya komissiya alan vasitəçilik fəaliyyətləri qəbul ediləndir. Üstəlik, günümüzdə bu kimi xidmətlərə real ehtiyac mövcuddur. (Karaman, Günlük Hayatımızda Helaller Haramlar, s. 80)
8. Bağlanan müqavilələrin sənədləşdirilməsi
Kommersiya münasibətlərində rast gəlinən əsas problemlərdən biri, tərəflərin razılaşdıqları şərtlərin açıq və dəqiq şəkildə qeydə alınmamasıdır. İslam dini isə alış-veriş və borc münasibətlərinin sənədləşdirilməsini də xüsusiylə təkid edir. Belə ki, Qurani-Kərimdə bu məsələ ilə bağlı belə buyurulur:
“Ey iman gətirənlər! Müəyyən müddətə bir-birinə borc verib aldıqda, onu yazın! Bunu (bu sənədi) aranızda bir nəfər katib ədalətlə yazsın! Katib gərək Allahın öyrətdiyi kimi yazmaqdan boyun qaçırmasın, yazsın! Borclu olan şəxs borcunu söyləyərək (deyə-deyə) yazdırsın və Rəbbi olan Allahdan qorxaraq ondan bir şey əskiltməsin. Əgər borclu ağılsız və zəifdirsə, yaxud söyləməyə qadir deyilsə, o zaman gərək onun əvəzinə vəkili ədalətlə deyib (borcu) yazdırsın. Öz adamlarınızdan iki kişini də şahid tutun! Əgər iki kişi olmazsa, razı olduğunuz bir kişi ilə iki qadının şəhadəti kifayətdir. Əgər biri unudarsa, o birisi onun yadına salsın. Şahidlər (bu işə) dəvət olunduqları zaman boyun qaçırmasınlar. Az və ya çox olmasına baxmayaraq, borcu öz vaxtına qədər (nə müddətə verilmiş olduğunu) yazmağa ərinməyin! Sizin bu işiniz Allah yanında daha ədalətli, şahidlik üçün daha düzgün və şübhəyə düşməməniz üçün haqqa daha yaxındır. Lakin aranızda həmişə dövr edən aşkar (nağd) ticarət zamanı onu yazmamağınız sizin üçün günah deyildir. Alış-veriş etdiyiniz vaxt şahid tutun! Ancaq katibə və şahidə zərər yetirilməsin. Əgər zərər yetirsəniz, əlbəttə, bu sizin üçün pis işdir. Allahdan qorxun! Allah sizə öyrədir. Allah bütün işləri biləndir!” (Bəqərə, 2/282)
Yuxarıda qeyd edilən ayədə Uca Allah uzun- uzadı borc münasibətlərinin sənədləşdirilməsi, şahid tutulması və bunların ədalətlə yerinə yetirilməsinin lazımlığına diqqət çəkir və nə qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulayır. Etibar duyğusunun, doğruluq və dürüstlüyün daha çox zədələndiyi zəmanəmizdə isə, istər satıcı, istərsə də alıcı baxımından əməliyyatların sənədləşdirilməsinə daha çox ehtiyac var.
Müştəriyə fürsət vermək
“Kim bir müsəlmanın alış-veriş sövdələşməsini ləğv etmək istəyini qəbul edərsə, Allah da onun günah və xətalarını bağışlayar”.
(Əbu Davud, Büyu, 52; İbn Macə, Ticarət, 26)
Alış-veriş qurtarandan sonra satıcı və ya alıcı peşman olub sövdələşməni pozmaq istədiyi təqdirdə qarşı tərəf buna razılıq vermək və müsbət yanaşmaqla savab qazanmış olur. Belə bir müamiləyə İslam fiqhində “iqalə” adı verilir.
İqalə əsasən sövdələşməni pozmaq istəyən tərəfi rahatlatmaq üçün qoyulmuşdur. Belə ki, bəzən alış-verişdən peşman olur, aldığımız şeyi bəyənmirik. Belə hallarda alınan əşyanı geri qaytarmaq imkanı yoxdursa, insanın ürəyi rahat olmur. Bu vaxt satıcı yaxşı münasibət göstərib malını qaytarıb alar, sövdələşmənin pozulmasına etiraz etməzsə, həm müştərinin çətinliyini aradan qaldırmış, həm də savab qazanaraq günahlardan təmizlənmə imkanı əldə etmiş olar. Belə ki, Peyğəmbərimiz başqa bir hədisində: “Kim peşman olan bir insanın sövdələşməni pozmaq istəyini qəbul etsə, Allah da qiyamət günü onun çətinliyini aradan qaldırar”, (Müsnədi-şihab, I, 278; İbn Hibban, Səhih, XI, 405) – buyurur.
Peşman olub geri qaytardığı malı təkrar ala bilər ki, buna da dində “iqalənin iqaləsi” deyilir.
© Halal Ekosistem