Foreks bazarının mahiyyəti və işləmə prinsipi
Forex (Foreign Exchange) — beynəlxalq valyuta bazarı deməkdir. Sadə dildə desək, bu bazarda müxtəlif ölkələrin pul vahidləri bir-biri ilə mübadilə olunur. Başqa sözlə, bir valyuta digərinə qarşı alınıb-satılır. Bu əməliyyatlar əsasən banklar, iri investisiya fondları, dövlət qurumları və fərdi investorlar arasında xüsusi elektron şəbəkə vasitəsilə aparılır.
Forex bazarı dünyanın ən böyük maliyyə bazarı hesab edilir. Gündəlik əməliyyat həcmi təxminən 5,5 trilyon ABŞ dolları təşkil edir. Bu bazarda ticarət mərkəzləşmiş bir birja üzərindən deyil, elektron ticarət şəbəkəsi (OTC – Over The Counter) vasitəsilə həyata keçirilir. Yəni əməliyyatlar bir mərkəzdə toplanmır, birbaşa broker şirkətləri və banklar vasitəsilə icra olunur.
Bazarda əsas ticarət alətləri ABŞ dolları (USD), Avro (EUR), İngilis funt sterlinqi (GBP), Yapon iyeni (JPY), İsveçrə frankı (CHF), Kanada, Avstraliya və Yeni Zelandiya dollarları, həmçinin bir sıra digər valyutalardır. Bu valyutaların məzənnələri hər saniyə dəyişdiyi üçün investorlar qiymət fərqlərindən gəlir qazanmağa çalışırlar.
Ticarət mexanizmi sadələşdirilmiş şəkildə belə işləyir:
Bir investor, məsələn, dolların iyen qarşısında bahalaşacağını düşünür. Bu proqnoz əsasında alqı-satqı əməliyyatı açır. Əməliyyatın icrasında broker şirkəti investorun sərmayəsini “kredit çiyni” (leverage) vasitəsilə böyüdür. Məsələn, 1:100 nisbətində kredit çiyni ilə 100 dollarlıq sərmayə 10.000 dollarlıq əməliyyata çevrilir.
Əgər investorun proqnozu doğru çıxarsa, o, məzənnə fərqindən qazanc əldə edir; əks halda, yatırdığı vəsaiti itirə bilər. Yəni gəlir və zərər tamamilə valyuta məzənnəsinin dəyişməsindən asılıdır. Əməliyyatlar internet üzərindən 24 saat, həftənin 5 günü aparılır və istənilən vaxt dayandırıla bilər.
Forex bazarının cəlbedici cəhətləri:
- 24 saat fasiləsiz ticarət imkanı;
- Kiçik məbləğlərlə belə böyük əməliyyat aparmaq (kredit çiyni vasitəsilə);
- İnvestisiya hesabı vasitəsilə onlayn əməliyyat rahatlığı;
- Qlobal bazar hadisələrinə dərhal reaksiya vermək imkanı.
Lakin bu üstünlüklərlə yanaşı, Forex bazarı yüksək riskli, proqnozlara əsaslanan və çox hallarda spekulyativ xarakterli bazardır. Əksər investorlar qısa müddətli (saniyələr içində) qiymət fərqlərinə oynayaraq gəlir qazanmağa çalışırlar.
Foreks əməliyyatlarının İslam hüququ baxımından qiymətləndirilməsi
İslam alimlərinin böyük əksəriyyəti, xüsusilə Beynəlxalq Fiqh Akademiyası (OIC Fiqh Academy) və digər fiqh şuraları, müasir Forex əməliyyatlarını haram elan etmişdir.
Əgər investor real valyuta mübadiləsi aparırsa (yəni dərhal təhvil və təslim şərtilə, faizsiz və spekulyasiyasız), bu zaman əməliyyat şəriətə uyğun ola bilər. Lakin hazırkı onlayn Forex əməliyyatlarının böyük əksəriyyəti bu şərtləri ödəmir.
Virtual mühitdə valyuta əməliyyatları və İslam hüququ baxımından hökmü
1. Sərf əqdi və onun şəriət prinsipləri
İslam fiqhində valyutaların (pulun pulla) dəyişdirilməsi “sərf əqdi” adlanır. Bu əqd, digər ticarət növlərindən fərqli olaraq, xüsusilə riba (faiz) təhlükəsi baxımından çox həssas sayılır. Fiqh kitablarında sərf əqdinin şərtləri olduqca ciddi şəkildə müəyyən edilmişdir.
Əgər eyni cinsdən olan pul vahidləri (məsələn, dollar–dollar və ya qızıl–qızıl) bir-biri ilə mübadilə edilirsə, bu zaman mübadilənin bərabər miqdarda və eyni məclisdə nağd şəkildə (əlbəəl) aparılması zəruridir. Əks halda əməliyyat riba’l-fadl və ya riba’n-nəsiyə adlanan faiz növlərinə çevrilir.
Əgər fərqli cinsdən olan pullar (məsələn, dollar və avro) mübadilə edilirsə, burada miqdar fərqi mümkündür, lakin əməliyyat yenə də nağd olmalıdır. Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) məşhur faiz hədisində bu prinsip belə ifadə edilir:
“Qızıl qızılla, gümüş gümüşlə, buğda buğda ilə, xurma xurmayla, duz duzla — eyni cinsdən olan şeylər bərabər və əldən-ələ dəyişdirildikdə halal, artıq və ya nisyə olduqda haramdır.”
(Buxari, Büyu, 76)
Bu səbəbdən fiqh qaydalarına görə valyuta mübadiləsində əvəzlərin (pulların) ən az biri dərhal təhvil verilməli, yəni əməliyyat real və nağd mübadilə ilə tamamlanmalıdır.
2. Virtual valyuta əməliyyatları və fiqhi problemlər
Müasir dövrdə elektron (virtual) mühitlərdə həyata keçirilən valyuta əməliyyatları, klassik fiqhdə təsvir edilən “sərf” əqdindən fərqli olaraq, real fiziki təhvil-təslim üzərində qurulmur. Əməliyyatlar kompüter sistemləri və broker platformaları vasitəsilə, simvolik göstəricilər (rəqəmlər) əsasında aparılır.
Bu vəziyyət aşağıdakı fiqhi problemləri doğurur:
a) Faiz (Riba) elementi:
Kredit çiyni (leverage) vasitəsilə aparılan əməliyyatlarda broker şirkətləri və banklar faiz əsaslı maliyyələşdirmə tətbiq edir. Bu isə İslamda haram sayılan riba (faizli qazanc) anlayışına daxildir.
b) Nisyə əməliyyat qadağası
Sərf əqdində (valyuta mübadiləsində) əvəzlər mütləq nağd olmalıdır. Əgər tərəflərdən biri ödəməni gecikdirərsə, bu əməliyyat riba’n-nəsiyə (nisyə faizi) sayılır. Yəni, dollar və avro kimi valyutaların nisyə satılması caiz deyil, hətta məbləğ eyni olsa belə. İslam hüququnda valyuta mübadiləsi yalnız “yadən bi-yadin” (əlbəəl mübadilə) şərti ilə caiz sayılır. Əks halda faiz ortaya çıxmış olur. Belə vaylyutalar əlbəəl, nəğd şəkildə araya zaman girmədən mübadilə edilmədiyi təqdirdə bu əməliyyat borca çevrilir. Borc əqdində isə verilən borcun olduğu kimi geri qaytarılması şərtdir, əks təqdirdə faiz meydana çıxır. Başqa sözlə əgər valyuta mübadiləsində həm alınan, həm də verilən tərəf nisyədirsə, bu əməliyyat qəti haram sayılır. Bu məsələ fiqh alimləri arasında ixtilafsız qəbul olunub.
c) Ğərər (Qeyri-müəyyənlik) və Məysir (Qumar) elementi:
Əksər Forex əməliyyatları valyuta məzənnələrinin gələcəkdə necə dəyişəcəyinə dair proqnoz üzərində qurulduğu üçün yüksək dərəcədə qeyri-müəyyənlik (ğərər) daşıyır. Qazanc və zərər, demək olar ki, tamamilə təsadüfi bazar hərəkətlərindən asılıdır. Bu xüsusiyyət onu müasir qumar növünə yaxınlaşdırır.
d) Real mübadilənin olmaması:
Əksər hallarda ticarət olunan valyutalar fiziki və ya hüquqi olaraq mübadilə edilmir. Yəni əməliyyatlar yalnız rəqəmsal göstəricilər üzərindən xəyali olaraq aparılır. Əgər alıcı və satıcı istədiyi zaman pullarını real şəkildə ala bilmirsə, bu ticarət ğərərli (qeyri-müəyyən) və hiyləgərlik mahiyyətli sayılır. İslam isə qeyri-müəyyənlik və aldatma ehtiva edən ticarətləri qəti şəkildə qadağan etmişdir.
ç) Spekulyativ məqsəd:
Forex əməliyyatlarının çoxu istehsal, ixrac və ya real ticarət məqsədinə xidmət etmir, sadəcə qısamüddətli qazanc niyyəti daşıyır. Bu isə İslamın iqtisadi ədalət prinsipinə uyğun deyil.
3. İqtisadi və etik nəticələr
Yuxarıdakı prinsiplərdən aydın olur ki, Forex tipli əməliyyatlarda:
- Əməliyyatların çoxu xəyali alğı-satqı formasındadır;
- İştirakçı əksər hallarda əldə olmayan pul üzərindən əməliyyat aparır;
- Faiz elementi və qeyri-müəyyənlik faktoru çox güclüdür;
- Ən çox qazanan tərəf demək olar ki, broker şirkətidir, çünki onlar hər əməliyyatdan komissiya və ya “spread” gəliri əldə edirlər;
- İstifadəçilər isə çox zaman risk və zərər daşıyıcılarıdır.
Bu səbəbdən, fiqhi və iqtisadi baxımdan belə əməliyyatlar “qumar və mərc oyunlarına bənzər” bir xarakter daşıyır və real iqtisadi dəyər yaratmadığı üçün cəmiyyətə fayda gətirmir.
4. Mütəxəssis fikri: Dr. Abdullah Durmuş (xülasə)
Dr. Abdullah Durmuş (İstanbul, 2009) bu əməliyyatları belə dəyərləndirir:
“Foreks sistemi əslində bir qərz (borc) əməliyyatıdır. Burada borc verən tərəf (broker və ya bank) hər alış-satışdan komissiya aldığı üçün bu, mənfəət təmin edən borc sayılır və şəri baxımdan caiz deyil. Əməliyyatda borc alan real pula sahib olmur, risk yalnız onun üzərinə düşür, borc verən isə riski paylaşmadan mənfəət qazanır. Bu isə qumar və mərc oyunlarına bənzər, cəmiyyətə zərərli bir sistemdir.”
Nəticə
Bütün bu arqumentləri nəzərə alaraq, müasir Forex əməliyyatlarının fiqhi cəhətdən halal olduğu deyilə bilməz. Burada:
- faiz (riba),
- qeyri-müəyyənlik (ğərər),
- xəyali əməliyyatlar,
- və real dəyərin olmaması
kimi qadağan elementləri mövcuddur.
Fiqh alimlərinin və rəsmi dini qurumların (məsələn, Türkiyə Diyanət İşləri Yüksək Qurumu, OIC Fiqh Akademiyası) yekdil mövqeyinə görə, onlayn və kredit çiyni ilə aparılan valyuta ticarətləri caiz deyil.
İslam hüququ baxımından doğru olan yol — valyuta mübadilələrinin yalnız real, nağd və dərhal təhvil-təslimlə (“yaden bi yed”) aparılmasıdır.
© Halal Ekosistem